Yirminci yüzyıldaki kültürel ve fikri iklimin ana konturlarını belirleyen üç felsefi yönelimden biri olarak kabul edebiliriz analitik felsefeyi (diğer ikisi elbette fenomenoloji ve yapısalcılık). Fenomenolojinin tersine, yapısalcılıkla birlikte kendi sonuna şahit olan, "öte"sine (tıpkı yapısalcılığın olduğu gibi onun da 'post'u çıkarılmıştı) maruz kalan analitik felsefe bir ucunda İngiliz idealist filozof Bradley'in diğer ucunda yirminci yüzyılın iki-üç filozofu arasında mutlaka adı geçirilen biri, yani Wittgenstein'ın bulunduğu bir oluşum evresi çerçevesinde ele alınabilir elbette.
Türkçeye 'Felsefede Devrim' başlığıyla çevrilmiş, bir konferans organizasyonun dokümanlarını teşkil eden kitapta konferansın açılış konuşmasını yapan ünlü dil ve zihin felsefecisi Gilbert Ryle'ın analitik felsefenin doğuş şartlarına ve genel yönelimlerine ilişkin özetini farklı konuşmacının Francis Herbert Bradley, Gottlob Frege, Russell ve Wittgenstein, G. E. Moore, Viyana Çevresi ile Wittgenstein hakkında altı konuşmacının sunumu ve iki konuşmacının da sunumlara dair ayrı ntılı çözümlemeleri yer alıyor. Kitabı derleyen ise Alfred Jules Ayer.
Kafa tutmada ortaklar
Analitik felsefenin başlangıcına Frege ve Bradley'in çalışmalarını yerleştirebiliriz. Her ikisinin de psikolojizme, yani David Hume'un mirasını sürdüren John Stuart Mill'in öğretilerinde başat addedilebilecek bir ögeye 'kafa tutma'da ortaklaştığını belirten giriş konuşmasında Gilbert Ryle, onların farklı şekillerde ve farklı vurgularla bir yanda psikoloji diğer yanda mantık ve felsefe kalmak üzere önemli bir ayrıma gittiklerini belirtiyor. Ryle'ın Frege ve Bradley'de ortak olduğunu savladığı temel düşüncelerden biri de şudur: Frege ve Bradley'e göre bir düşünce ve yargının, işlevsel bir birlik olduğu, ayırt edilebilir özellikleri haiz olsalar da ayrılabilir parçalardan mürekkep olmadıkları belirtilebilir. Bu sebeple bir önermede fiil, isim ve sıfatlara; onların fiile ihtiyaç duyduğundan daha fazla ihtiyaç duymaz.
Yine Gilvert Ryle'a kalırsa Frege ve Bradley'in argümanların tümüne mantıksal çıkarımlar olarak bakmadığını keşfetmek önemlidir. Mantık, argümanların düzenlenişinde sırf "özne-yüklem" örüntüsüne dayalı tasımsal boyuta önem ve öncelik atfedip argümanlardaki farklılıkları ortadan kaldırmamalı, mantıksal biçimin çeşitli farklılıklarını da inceleyebilmeliydi. İki isim arasındaki başka bir ortaklığı bir düşüncenin doğruluk ya da yanlışlığının kriteri olarak başvurulan 'nesnel gönderge'nin statüsünün belirlenmesinde ortaya çıktığını belirtiyor Ryle. Ryle'a göre, her iki isim de 'nesnel gönderge'nin dışsal değil, içsel olduğu noktasında hemfikirdir. Ryle için de düşünmeyi başarılı ya da başarısız kılan şeylerden söz etmeksizin tarif etmek, kriket oyunundan söz etmeksizin vurucunun hareketlerini tarif etmek gibi algılanabilir.
Hem Bradley hem de Frege için anlam kavramının felsefi söylem için vazgeçilemez, hatta kontrol edilemez bir araç olduğuna işaret eden Ryle, araç ile aracın aktardıkları arasındaki ayrımın psikoloji ve filoloji gibi olgusal soruşturmaları mantık ve felsefe gibi kavramsal soruşturmalardan ayıran şey olduğunu da ekliyor.
20. yüzyıl felsefesinin bir yerde 'anlam' kavramının öyküsü olduğunu tavzih eden Ryle, bu çerçevede anlamların; Moore'un analiz ettiği şeyler, Russell'in mantıksal atomlarının atomları, mantıksal mülahazaların, Frege ve Russell'in aritmetiğe dayandırmaya çalıştığı antinomi taşıyan kelime formlarını yasaklayan şeyler, Viyana Çevresi'nin 'turnusol kağıdı' olarak önerdiği şey, Tractatus'taki Wittgenstein'ın nitelemeleriyle formel mantık ve felsefenin sözde önermelerini reddettiği şeydir. Kısaca söylemek gerekirse, anlamlar, felsefe ve mantığın farklı şekillerle de olsa, re'sen ilgilendiği şeydir.
Analitik felsefede etkili olmuş isimlerin neler düşündüğü ve felsefenin mahiyetine ilişkin değerlendirmeler birçok bakımdan 20. Yüzyıldaki felsefi eğilimlerin önemli bir kanadına ışık tutacak nitelikler taşıyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder