İBN HALDUN DARVİNİST MİYDİ?

ALINTI

Mesela madenler tohumsuz yetişir ve tohumsuz olarak türeyen sebzelere yakın olduğu gibi bitkilerin de en yüksek cinsi hayvanların aşağı olan cinsine yakındır. Mesela hurma ve üzüm hayvanlardan inci sedefi ile kabuklu sümüklü böceğe yakındır, bu iki hayvanda ancak dokunma ile yoklama duygusu mevcut olup, diğer his kuvvetleri yoktur. Bitkiler bu hayvan şekil ve kalıbına girmeye müsaittir. Bu hayvanlar arasında ittisal (bitişiklik), bunlardan her birinin en yüksek nev'inin kendisinden yüksek olan tabakadakinin en aşağı nev'inin şekil ve kalıbına girmek istidadına haiz olmasından ibarettir. Bu aşağı olan tabakadan türeyerek, hayvanın nevi ve cinsi çoğalmış, tedrici bir surette fikir ve düşünce sahibi olan insanın teşekkülüne kadar yükselmiştir.(Maymun ve şebek gibi). Bazı hayvanlar anlayış ve duyguları itibarıyla insan derecesine yükselmişse de, fikir ve düşüncede insan derecesine varamamışlardır. İşte bu hayvanlardan insanın ilk ufka, yani aşağı olan derecesi başlamıştır. Bizim de müşahadelerimizin sonucu ve sonu budur...

İbni Haldun-Mukaddime -MEB basımı 230 vd.

Doğumu:1334-Ölümü 1406

YORUM

Ortaçağ İslam kültüründeki evrim kuramı, Cabir bin Hayyan'a ait ve büyük ölçüde neoplatonist-pisagoryen südur nazariyesinin gözetimi altında ifade edilmiştir. İbn Haldun, yukarıdaki satırları bu büyük geleneğin bir takipçisi olarak yazar. İbn Haldun'un bu satırlarını yorumlarken elbette paradigmal farklılıklar konusunda da bilgi sahibi olmak gerekir. 

Darvinist evrim kuramı ile Neoplatonist ve yer yer pisagoryen sudur teorisinin canlılar alemine uygulanmasının birbirinden farklı olduğunu belirtmek bu yüzden elzem. İbn Haldun’un yazdıklarına dikkat edilirse südur nazariyesinin yukarıdan aşağıya hiyerarşisine onun bu kez tersinden bir anlam verdiği görülür. Yani madenlerden bitkilere, bitkilerden hayvanlara ve insana… 

İbn Haldun’un “yakınlık” vurgularına da bu açıdan ayrıca değinilmeli. Ortaçağ kıyasının ünlü dörtlüsünden biridir “yakınlık” ya da Latince deyişle conveinentia. Akrabalık ilişkisi ya da  conveinentia salt bir “yakınlık” ya da hısımlık olmaktan çok daha fazla bir şeyleri ima eden içsel bir ilişki türüdür. 

Ayrıca südur nazariyesinde içerilen hiyerarşinin bir “değer atfetme” gibi bir işlevi de yoktur. Yani ne maden maden olmaklığıyla bitkiye nazaran değersizdir, ne de insan daha üst bir yaradılış mertebesinde yer alıyor diye hayvandan üstündür.

İnsanın diğer varlıklardan üstünlüğünün sebebi gayet açıktır ki "teklif"e muhatap olması bakımındandır. Yoksa yaradılışça herhangi bir üstünlük/aşağılık varsayılamaz...